مبارزه با نرمتنان آفت(حلزون و راب) در کشاورزی

نرم‌تنان شاخه بزرگی از جانوران بی مهره هستندکه بدن آنها غیرحلقوی و دارای پوششی بنام مانتو است. اغلب آنها دارای صدف آهکی به اشکال مختلف هستندکه از پوست نرم تنان ترشح می‌شود. سر، بدون واسطه گردن به بدن چسبیده ودر روی آن دوجفت زائده دارد که یک جفت ازاین زائده ها برای چشایی و بویایی جانور ویک جفت دیگر، اندام بینایی می‌باشند و در بالای آنها چشمها قرارگرفته است. هم درآب و هم در خشکی زندگی کرده وتعدادی از گونه های آنها ازجمله آفات کشاورزی محسوب شده و در برخی از محصولات زراعی و یا باغی ایجاد خسارت می‌کنند. از آنجایی که اکثر این جانوران وابستگی زیادی به رطوبت و آب دارند، خسارت این آفات درمناطق و محیط‌های مرطوب بیشتر و مهم‌تر است. درسالیان اخیر، دربسیاری از مناطق کشور گزارشات متعددی ازخسارت نرم تنان درمزارع و باغات ارائه شده که بعضا خیلی چشمگیر و اقتصادی بوده است.

خصوصیات و کلیات مختصری درباره نرم تنان

نرم تنان یکی از شاخه های مهم بی مهرگان وگروه بی مهرگان آبزی هستند که بدلیل داشتن بدن نرم به این نام خوانده می‌شوند. کلمه »مولوسکا« که به معنی »نرم تن« است. اکثر نرم تنان برای محافظت از بدن خود، در داخل صدف زندگی می‌کنند. دربین نرم تنان فقط حلزون ها و راب ها از آفات کشاورزی می‌باشند.

بدن این جانوران دارای تقارن دوطرفه بوده و برخلاف کرم خاکی از بندهای جداگانه تشکیل نشده یعنی، حالت بندبند بودن بدن درآنها بطورکامل یا تقریبا ازبین رفته و بدن از سه قسمت اصلی سر، پا وتنه (پوشش اصلی) تشکیل شده است، که این پوشش تمام اعضای داخلی جانور را دربرمی‌گیرد. بدن نرم آنها با پوست نرمی بنام »جبه« پوشیده شده است. قسمت اصلی بدن برخی از نرم تنان (جبه) ماده آهکی ترشح می‌کند و صدف را بوجود می آورد. بطوریکه این صدف آهکی بدن بیشتر نرم تنان را از بیرون می‌پوشاند. هرچه صدف بزرگتر وسنگین تر باشد حرکت جانور کندتر خواهدبود. صدف برخی از نرم تنان قیمتی است. نرم تنان گونه های بسیار متنوعی دارند. بیشتر آنها زبانی زبر و دندانه دار دارندکه سوهانک نامیده می‌شود. بعضی گیاهخوار وبعضی گوشتخوارهستند و بعضی ازآنهاهم ازگیاهان آبزی تغذیه می‌کنند. در این جانوران همه دستگاههای داخلی بدن، مانند دستگاه گوارش، دستگاه گردش خون ودستگاه عصبی وجود دارد.

نرم تنان اکثراً آبزی هستند وفقط تعدادی ازحلزونها ونیز راب ها درخشکی زندگی می‌کنند. نرم تنان درهمه جا وجود دارند. هرچندکه بسیاری از این جانوران در آب شیرین یا شور زندگی می‌کنند، بعضی از انواع آنها هم خاک سفت را ترجیح می‌دهند. درمیان نرم تنان، انواع مختلف حلزون های صدف دار وبی صدف (لیسه ها) وجود دارندکه هم آبزی هستند و هم درخشکی زندگی می‌کنند. اکثر نرم تنان جزء سرپایان از انواع هشت پاها هستند ودر دریا زندگی می‌کنند. بی مهرگان از جمله نرم تنان در کشاورزی و زندگی انسان نقش مهمی دارند.

نرمتنان زیان آور در کشاورزی

تمام نرم تنانی که درکشاورزی ایجادخسارت می‌کنند جزء زیررده شکم پاوران خاکزی هستند. در این زیررده نیز مهمترین خانواده های خسارتزا دوخانواده لیسک‌ها و حلزونهای باغی هستندکه هردو بسیار پلی فاژ بوده و محصولات مختلف کشاورزی را مورد حمله قرارمی‌دهند.

حلزون ها

اکثرمردم حلزون ها ولیسک ها را باهم اشتباه می‌گیرند زیرا این دوخیلی شبیه یکدیگر هستند، اما تفاوتهای مهمی نیز بایکدیگر دارند. هردوخانواده جزء رده شکم پایان هستند. حلزونها نیز همانند لیسکها دوجنسی هرمافرودیت هستند یعنی هرجانور، اندامهای جنسی نروماده را هم زمان دارد. حلزون می‌تواند بیشتراز ۶  بار درسال تخم ریزی کند و حدود دوسال طول می‌کشد تا یک حلزون بالغ شود.

هردو جنس فعالیت شبانه داشته و از پارانشیم برگ تغذیه می‌کنند. فعالیت حلزونها درشرایط مرطوب شدیدتر بوده ودرطول تابستان تا اوایل پائیزتخمهای خود را درخاک قرار می‌دهند. ضمنا، بعضی ازگونه ها ممکن است تا چندین فصل زنده بمانند. بدن حلزون‌ها و راب‌ها از سر، پا ویک بافت پوشانده تشکیل شده، یعنی برروی کمر آنها، پوششی ازگوشت ضخیم وجود داردکه از اعضای داخلی بدن جانور محافظت میکند. درحلزون، این پوشش گوشتی داخل صدفی به شکل مارپیچ قرارداردکه همه اندامهای داخلی بدن را در برمی‌گیرد. پس، حلزونها بر خلاف لیسکها دارای صدف آشکار و مارپیچ هستند. صدف عضو حفاظتی بشمار می‌رود ومی‌تواند حلزون را دربرابر دشمنان و نیز از تابش نورمستقیم آفتاب وخشک شدن آب بدن محافظت کند. درضمن، این صدف به اوکمک میکندتا درهنگام خشکی های طولانی مدت، به محیطی مرطوب پناه ببرد. همچنین برخی از حلزون ها دریچه کوچکی می‌سازند و هرگاه که به صدفشان پناه می‌برند، با آن دهانه صدف را می‌بندند. بامشاهده حلزون ولیسه از نزدیک، سوراخهای کوچکی دیده می‌شود. این سوراخ که نزدیک سر قراردارد، سوراخ تناسلی نامیده میشود. جانور ازاین محل جفتگیری میکندو تخم میگذارد.  باوجود اینکه حلزون ها دوجنسی هستند، یعنی هرکدام ازآنها هم نرهستند و هم ماده، ولی برای تولیدمثل باید جفتگیری کنند.

لیسک ها اصولا جانوران خشکی زی هستند، هرچندکه بعضی ازآنها در دریا زندگی می‌کنند، اما تعداد حلزونهای ساکن خشکی وآب تقریبا به یک اندازه است. بطورکلی، حلزون ها رطوبت را دوست دارند و در محیطهای متنوعی زندگی می‌کنند، لذا گونه های مختلف آنها  دریازی، ساکن آب شیرین و یا خشکی زی بوده و آنهارا بیشتر در جنگلهای مرطوب، کنارگودال یا لب آب و... می‌توان یافت. لیسکها و حلزونها درطبیعت نقش مهمی دارند. آنها رفتگرهای واقعی طبیعت هستند وبا خوردن برگ، قارچ و بسیاری ازگیاهان مرده، بدون وقفه محیط را تمیز می‌کنند، اما متأسفانه گیاهان زنده را هم دوست دارند. آنها در مزارع و باغاتی که خیلی مرطوب هستند، به گیاهانی مثل کاهو، کلم و... حمله می‌کنند. البته، خسارت  وزیان اقتصادی حلزونها به مراتب کمتر از لیسکها است.. علاوه براین، حلزونها خوراک جانورانی مثل قورباغه، سمندر، لاک پشت، موش، سنجاب، پرندگان و حتی مردم بعضی کشورها هستند. توده احشایی آنها اصولا پیچ خورده و درجه تابیدگی آن یکسان نیست. معمولا صدف دارند. درقسمت سر، چشم و یک یا دوجفت شاخک دارند. خانواده حلزونها حدود 35000 گونه دارد. این نرم تنان فعالیت شبانه دارند. معمولا، فصول مختلف و نیز شرایط جوی مانند دما و رطوبت نسبی، تاثیر قابل توجهی بر دوره زندگی، تراکم جمعیت، سرعت تولیدمثل و رشد آنها دارد. علاوه براین، نور و همچنین مقدار و نوع مواد غذایی دردسترس، از دیگر عوامل اثرگذار در زندگی حلزونها هستند.

راب ها یا لیسک ها

دربین آفات مختلف، لیسک‌ها از مهمترین عواملی هستندکه به گیاهان زراعی کشت شده حمله کرده و خسارت جدی آنها در باغات، مزارع و گلخانه ها مشهود وغالبا مهم می‌باشد. هرچند آمار دقیقی ازخسارت این آفات وجودندارد، اما درشمال ودرباغات مرکبات بدلیل رطوبت نسبی بالا، خسارت قابل توجه آنها در باغات میوه و نهالستانها کامال مشهود وگاهی سنگین می‌باشد. لیسک ها معمولا خاکستری یا قهوه ای یا قهوه ای مایل به نارنجی واندازه آنهابین1 تا15سانتیمتر می‌باشد. رابها هم مثل حلزونهادوجنسی(هرمافرودیت)بوده وغالبا در فصولی که حرارت ورطوبت محیط مناسب باشد(بین20تا25درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی۶0 تا75 % )فعالترند. درفصول بسیارخشک ویخبندان تغذیه آنهامتوقف معمولا در پناهگاهها مخفی می‌گردند. همچنین، درهوای گرم و به هنگام وزش بادکه رطوبت کمتری وجود دارد جمعیت لیسکها کاهش می یابد.

 لیسک‌ها درشرایط شمال کشور معمولا تخمهای خودرا در دستجات حدود 18 تا50 عددی و زیر خاک یا موادآلی درحال پوسیدن قرارمی‌دهند. خشکی و بی آبی معمولا سبب نابودی سریع تخمها می‌شود. تراکم لیسک‌ها درخاکهای رسی بیشترمی‌باشد. لیسک‌ها و حلزون‌ها دارای ترشحات لزج وچسبنده ای هستندکه در مسیر حرکت آنها دیده می‌شود لذا، برای تشخیص خسارت آنها از سایر آفات هم مفید است.

مبارزه با نرم تنان زیان آور

یک دستورالعمل کلی که برای همه آنها مناسب است، نکته مهم این است که همچون سایرآفات، در مورد نرم تنان هم برای دستیابی به کارایی بهتر روشهای مبارزه وانجام یک برنامه مدیریت تلفیقی صحیح، می‌بایست که به نکات فنی لازم ومهمی مانند شناخت گونه وطرز زندگی و نحوه ایجاد خسارت آن، انتخاب روش مناسب مبارزه، رعایت زمان مناسب مبارزه ، رعایت دُز مناسب سم و... توجه داشته باشیم.

 روشهای مختلف و توصیه شده مبارزه با نرم تنان زیان آور

کنترل تلفیقی

بدیهی است که همانندسایر عوامل خسارتزا ، بهترین روش برای کنترل نرم تنان درکشاورزی استفاده ازمدیریت تلفیقی آفات است. یعنی ترکیب و تلفیقی ازروشهای مختلف بنحوی که اثر یکدیگر را بهبود ببخشند. برای این منظور، باید برحسب شرایط محیطی، اکولوژیک و... یک یاچند روش از بین روشهای زیر را انتخاب کنیم.

مبارزه بیولوژیک با حلزون و راب

 نرم تنان و بخصوص لیسک‌ها معمولا دشمنان طبیعی زیادی دارند. پرندگانی مثل کلاغ، غاز، اردک و نیز بسیاری ازجانوران دیگر مانند موشهای آبی، خارپشت و... معمولا ازآنها تغذیه می‌کنند. علاوه براین، برخی ازسخت بالپوشان، مگسها، کنه ها، نماتدها، قارچهای انگل و... وبخصوص مگس های خانواده Sciomyzidae  ازجمله دشمنان طبیعی حلزون‌ها و راب‌ها بشمار می‌روند. لازم به ذکراست که درحال حاضر برای کنترل بیولوژیک نرم تنان، پرورش و رهاسازی دشمنان طبیعی انجام نشده و لذا تنها باید درجهت حفاظت وحمایت ازآنها تلاش کنیم.

مبارزه مکانیکی و فیزیکی

جمع آوری و از بین بردن حلزونها ولیسکها با دست درسطوح کوچک ونیز هنگامی‌که جمعیت آنها کم است بسیار خوب و مؤثر است. ضمنا، این جانوران غذای مناسبی برای ماکیان هم بشمار می‌روند لذا، می‌توان از آنها استفاده کرد. البته برخی از این جانوران ممکن است سمی هم باشند و باید در مصرف آنها دقت شود.

ایجاد پناهگاههائی که نقش تله را برای این جانوران بازی می‌کند نیز مفید می‌باشد. برای این منظور، ازچیزهای مختلفی میتوان استفاده کرد. بطورمثال، تکه های سفال و یا تخته های پهن به ابعاد حدود30×30 سانتیمتر بطوریکه 3 تا 4 سانتیمتر بالاتر از سطح زمین قرار بگیرند. پس از مدتی می‌توان حلزون‌ها و لیسک‌ها راکه درآنجا پناه گرفته اند جمع آوری کرده و معدوم کرد. همچنین می‌توان از بقایای گیاهی هم بعنوان تله استفاده کرد.

 ایجاد نوارهای حفاظتی

با استفاده از مواد جاذب رطوبت مانند آهک زنده، خاکستر، پودر سیلیس، چوب، نمک طعام، سولفات آمونیم، سولفات مس و... می‌توان نوارهائی در اطراف محدوده کشت وکار بوجودآورد. به این ترتیب، بمحض تماس با این مواد، آب بدن لیسک یا حلزون ازدست رفته وتلف می‌شوند. همچنین، با استفاده از پوسته شلتوک برنج به سبب وجود سیلیس فراوان ونوک تیز بودن پوسته ها، میتوان از ورود لیسکها به محدوده کشت وکار جلوگیری کرد. البته بایدتوجه کرد که درمناطق مرطوب مانند استانهای شمالی، به علت شرایط آب وهوایی (بارندگی ورطوبت زیاد) تاثیر موادجاذب رطوبت کم می‌شود. علاوه بر این، بایدتوجه داشت که بعضی از مواد بالا ممکن است باعث تغییر شرایط فیزیکی وشیمیائی خاک شوند. لذا استفاده از مواد فوق باید با نظارت کارشناسان مربوطه صورت گیرد.

مبارزه زراعی حلزون‌ها و لیسک‌ها

بسیاری ازعملیات و نیز ادوات معمول زراعی که در باغات و مزارع انجام می‌شوند می‌توانند باعث کنترل آفات از جمله نرم تنان هم بشوند. برخی ازاین روشها مانند:

 شخم زمین وبه هم زدن خاک اراضی زراعی و باغی پس از تخم‌ریزی این آفات، در کاهش جمعیت حلزون‌ها و لیسک‌ها مؤثر می‌باشد. این عمل باعث می‌شود تخمهای داخل خاک به سطح آورده شوند ودر اثرخشکی ازبین بروند. علاوه براین، شخم باعث نابودی پناهگاه‌ها ومحلهای اختفا شده و چون حرکت آنها و بخصوص حلزون‌ها به سختی صورت میگیرد، باعث نابودی آنها میگردد.

مبارزه شیمیایی با لیسه و حلزون

در مواقعی که جمعیت و خسارت نرم تنان اقتصادی و قابل توجه باشد، وسایر روشها  قادر به کنترل آنها نباشند می‌توان ازمبارزه شیمیایی استفاده کرد. البته، باتوجه به تغذیه جانوران مختلف از این آفات، بدیهی است که قبل از مصرف سموم رعایت نکات ایمنی واحتیاطات لازم بمنظور جلوگیری از مسمومیت های احتمالی چهارپایان، پرندگان و مرغان خانگی الزامی است.

مبارزه شیمیائی معمولا درمواقعی که حلزون‌ها و لیسک‌ها فعال‌ترهستند و هوا خنک، ابری یا مه آلود بوده و احتمال بارندگی نمی‌رود توصیه می‌شود. بدترین زمان مبارزه با این آفات، هوای خشک وآفتابی که همراه با وزش باد است می‌باشد. بارش بارانهای شدید نیز کارائی مبارزه شیمیائی را کم می‌کند. همچنین، با توجه به تنوع میزبان‌های این آفات رعایت دوره کارنس سموم بخصوص در محصولاتی مانند سبزی ، صیفی ، جالیز و... از اهمیت زیادی برخوردار است. سمومی که برای مبارزه با این آفات بکارمیروند اصطلاحا "حلزون کش" نامیده می‌شوند اما باید توجه داشت که برای کنترل راب‌ها نیز موثرهستند.

 برخی از این سموم عبارتند از متیوکارب، تیودیکارب، سولفات آلومینیوم، سولفات آهن، سولفات مس، فسفات آهن(فریکول) و متالدئید. اما درکشور ما ، درلیست سموم مجاز و توصیه شده، دو نوع حلزون کش معرفی شده که عبارتند از متالدئید با نام تجاری متالان جی و متیوکارب با نام تجاری مزورول.

منبع

نرم تنان مهم زیان آور درکشاورزی و دستورالعمل فنی اجرایی مبارزه با آنها- سیدمهدی محجوب-1394

برچسب ها : آموزش کشاورزی در منزل , آموزش کشاورزی رایگان , حلزون ها , آفات کشاورزی , راب , نرمتنان زیان آور در کشاورزی , سم برای حلزون ها ولیسک ها , مبارزه با حلزون ها ولیسک ها , طعمه مسموم لیسک‌ها و حلزون‌ها , مبارزه شیمیایی با لیسه و حلزون , فسفات آهن(فریکول , قیمت سم فسفات آهن(فریکول , سم متالدئید , آموزش کشاورزی نوین , آموزش مبارزه با آفات , آموزش کشاورزی,